Herdenkingsreis Stânfries X, 21 september 2021

Van nabij

(door Albert Schaafsma, voorzitter Stichting Museumhaven Leeuwarden):  

Het wordt persoonlijk en emotioneel als een idee aanslaat, wordt omgezet in een tastbaar project, ineens buiten je om wordt afgeblazen, langzaam weer tot ontwikkeling komt met uitzicht op reële haalbaarheid maar waar de mogelijkheid van stranden in het zicht van de haven als een donkere wolk boven blijft hangen. Wordt het toch nog een gokje… Zo ging dat met de Herdenkingsreis voor Gerben Bootsma, de schipper van de Holland-Friesland IV, in dienst van de Rederij Stânfries.

Gerben Bootsma: held tegen wil en dank

Aanleiding vormde de herdenking van 75 jaar vrijheid in 2020. Het bestuur van de Museumhaven Leeuwarden, eigenaar van de Stânfries X, vond in 2019 dat zij daaraan ook een bijdrage diende te leveren. Speurend in de historie van de gelijknamige rederij stuitten we – of beter, stuitte penningmeester en amateur-historicus Wouter Onrust – op het trieste relaas van Gerben Bootsma, schipper in dienst van de Stânfries-rederij op het beurtschip Holland-Friesland IV, die in de oorlog voer tussen Stavoren en Amsterdam. Op de terugreis van Amsterdam in de nacht van 24 op 25 maart 1943, leidden ter hoogte van Enkhuizen vuurpijlen de schipper en zijn driekoppige bemanning naar een vlot met acht mensen: de doorweekte R.A.F. bemanning van een neergeschoten bommenwerper en één Nederlander, de geheim agent Pieter Roelof Gerbrands, die gedropt had moeten worden, samen met een in de luchtaanval gedode collega. Als schipper staat je op zo’n moment maar één ding te doen: overlevenden redden, ongeacht hun nationaliteit – ook als het Duitsers waren geweest. De dilemma’s waarvoor schipper Gerben Bootsma zich, in oorlogstijd, daarbij gesteld zag, moeten vele zijn geweest. Hij droeg ineens verantwoordelijkheid voor de zeven overlevende geallieerde vijanden van de Duitsers, een Nederlandse geheim agent, voor zijn drie bemanningsleden en hun gezinnen, voor de Rederij Stânfries, voor zijn eigen gezin en niet in de laatste plaats voor zichzelf. Voor hemzelf had de afloop niet dramatischer kunnen zijn, los van vragen die nog steeds niet beantwoord zijn. Door het ontsnappen van de geheim agent tijdens het tumult dat ontstaat bij het afmeren en overdragen van de drenkelingen in de haven van Enkhuizen aan de Duitsers, wordt hij nadien thuis gearresteerd en door de Duitse militaire rechtbank in Utrecht veroordeeld tot levenslange tuchthuisstraf wegens – vermeende – hulp aan de vijand. In het Duitse Butzbach wordt hij dusdanig afgebeuld dat hij vlak voor de bevrijding ziek en verzwakt wordt opgenomen in het hospitaal, waar hij kort na de bevrijding, op 2 april 1945, overlijdt. Hij ligt begraven op het Nederlandse ereveld in Frankfurt am Main.

Dit aangrijpende drama leidde ertoe dat, mede in nauw overleg met de familie, besloten werd in maart 2020 een Herdenkingsreis voor Gerben Bootsma te organiseren met de Stânfries X, op het IJsselmeer. Een week voor de afvaart zette Covid-19 de boel op slot. Het bestuur echter bleef geloven in een tweede kans. Ook de subsidiegevers bleven vertrouwen houden. Met één oog gericht op de ontwikkelingen rond Covid-19 en het andere op de nabije toekomst, werd een datum geprikt: 21 september 2021. En nu vielen alle stukjes op hun plaats. Maandag 20 september werd de Stânfries X naar Stavoren gevaren. ‘s Avonds en in de ochtend van 21 september werd alles in gereedheid gebracht om uit te varen naar de waarschijnlijke ontmoetingsplek tussen schipper en bemanning van de Holland-Friesland IV en de overlevenden van de neergeschoten Halifax HR 665 bommenwerper.

Stânfries X en Adelaar onderweg 

Gedicht, kransen en stilte

Daar aangekomen werden er, met de vlag halfstok, toespraken gehouden en droeg Monique Buising het speciaal voor deze gelegenheid geschreven gedicht ‘Het Water Weet’ * voor. Met de eerste woorden begon Gerben Bootsma elke brief aan zijn achtergebleven gezin. Hieruit sprak naar ieders mening het ongebroken vertrouwen in een goede afloop. Hierna werden, na het luiden van de scheepsbel, de kransen Ter Nagedachtenis in het IJsselmeer geworpen. Kransen, omdat ook de in die nacht omgekomen jonge geheim agent Aernout Bergman werd herdacht. Na afloop werd een indrukwekkende één minuut stilte in acht genomen.

De Stânfries X voer daarna nog eenmaal rond de beide kransen, die stil en in alle rust naast elkaar op het verlaten IJsselmeer bleven drijven, alsof ze wilden uitdrukken: ‘Het is goed, ga maar.’

De emotievolle dag werd afgesloten in Lemmer, de geboorte- en woonplaats van Gerben Bootsma. In de binnenhaven voerde kleindochter Inge Bootsma namens de familie nog eenmaal het woord, droeg Monique Buising haar gedicht nog eens voor en stipuleerde burgemeester Veenstra van gemeente De Fryske Marren nadrukkelijk het grote belang om de overledenen te blijven herdenken, om daarmee de grote waarde van onze verworven vrijheid te onderstrepen.